hikadm

Jury Nagrody KLIO, pracujące w 2023 r. w składzie: prof. dr hab. Tomasz Szarota – przewodniczący, prof. dr hab. Jacek Banaszkiewicz, red. Piotr Dobrołęcki, prof. dr hab. Maciej Janowski, prof. dr hab. Jan Kieniewicz, prof. dr hab. Halina Manikowska, red. Marian Turski i red. Tomasz Urzykowski, wnikliwie oceniło zgłoszone przez 91 wydawnictw 208 propozycji książek wydanych w latach 2022–2023. Tradycyjnie, laureatów Nagrody KLIO poznaliśmy podczas inauguracji XXXI Targów Książki Historycznej, w Sali Wielkiej Zamku Królewskiego w Warszawie – Muzeum.

 W kategorii autorskiej:

Nagrodę I stopnia w wysokości 18 000 zł otrzymuje:

• Sławomir Łotysz – za książkę Pińskie błota. Natura, wiedza i polityka na polskim Polesiu do 1945 roku (Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS)

Nagrodę II stopnia w wysokości 9 000 zł otrzymuje:

• Jakub Gałęziowski – za książkę Niedopowiedziane biografie. Polskie dzieci urodzone z powodu wojny (Wydawnictwo Krytyka Polityczna)

Nagrodę III stopnia w wysokości 5 200 zł otrzymuje:

• Paweł Kowal – za książkę Trauma i sława. (Wydawnictwo Agora przy współpracy z Instytutem Studiów Politycznych PAN)

W kategorii monografia naukowa:

Nagrodę I stopnia w wysokości 18 000 zł otrzymuje:

• Anna Agnieszka Dryblak za książkę Piastowskie fundacje klasztorów żeńskich w Polsce XIII wieku. Między recepcją obcych wzorców a tworzeniem oryginalnego modelu (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego)

Nagrodę II stopnia w wysokości 9 000 zł otrzymuje:

• Natalia Judzińska za książkę Po lewej stronie sali (Wydawnictwo Krytyka Polityczna)

Nagrodę III stopnia w wysokości 5 200 zł otrzymuje:

• Dorota Dukwicz za książkę Na drodze do pierwszego rozbioru. Rosja i Prusy wobec Rzeczypospolitej w latach 1768–1771 (Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk)

W kategorii edytorskiej:

Równorzędne wyróżnienia otrzymują:

• Państwowy Instytut Wydawniczy za książkę Tadeusz Gajcy, Opowieść z innego świata. Widma
• Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie za książkę, Sztuka w mundurze. Krakowski Oddział Grobów Wojennych 1915-1918
• Państwowy Instytut Wydawniczy za książkę Aurelia Wyleżyńska, Kroniki wojenne 1939-42, Kroniki wojenne 1939-1944 w opracowaniu Grażyny Pawlak i Marcina Urynowicza
• Wydawnictwo Instytutu De Republica za książkę Mazurek Dąbrowskiego. Obrazy, słowa, nuty (redakcja naukowa: Janusz Górski)
• Instytut Badań Literackich PAN za 4-tomową edycję: Mieczysław Grydzewski, Kazimierz i Halina Wierzyńscy – Listy w opracowaniu Beaty Dorosz przy współpracy Pawła Kądzieli

W tej kategorii Jurorzy postanowili także przyznać NAGRODĘ SPECJALNĄ za edycję w 36 tomach Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. Edycję przygotował Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma przy współpracy Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego i Wydawnictwa DiG. Koordynator serii Katarzyna Person we współpracy z Eleonorą Bergman i Tadeuszem Epszteinem.

W kategorii varsaviana:

Nagrodę I stopnia w wysokości 10 000 zł otrzymuje:

• Małgorzata Omilanowska-Kiljańczyk za książkę Pałac Staszica (Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk)

Trzy równorzędne wyróżnienia otrzymują:

• Stefan Szczepłek za książki Warszawa idzie na mecz tom 1 i 2 (Skarpa Warszawska)
• Agnieszka Witkowska-Krych za książkę Dziecko wobec Zagłady. Instytucjonalna opieka nad sierotami w getcie warszawskim (Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma)
• Agata Napiórska za książkę Ha-Ga. Obrazki z życia (Wydawnictwo Marginesy)

Nagroda KLIO, poza prestiżem, ma dla nagradzanych autorów także wymiar finansowy. Wyłącznym Mecenasem Nagrody KLIO jest Stowarzyszenie Autorów i Wydawców COPYRIGHT Polska. Partnerami Nagrody KLIO w kategorii varsaviana są: Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Fundacja Historia i Kultura.

28 listopada 2023 roku podczas konferencji prasowej XXXI Targów Książki Historycznej poznaliśmy nominowanych do Nagrody Klio 2023 oraz szczegóły dotyczące zbliżających się Targów.

W konferencji udział wzięli: prof. dr hab. Wojciech Fałkowski – Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie – Muzeum, prof. dr hab. Tomasz Szarota – Przewodniczący Jury Nagrody Klio, dr Natalia Cichocka – Zastępca Dyrektora ds. upowszechniania Wydawnictwa IPN, Zbigniew Czerwiński – Przewodniczący Porozumienia Wydawców Książki Historycznej, Sekretarz Jury Nagrody Klio i Wiceprezes SAIW COPYRIGHT POLSKA oraz Waldemar Michalski – Dyrektor Targów Książki Historycznej i Prezes Fundacji Historia i Kultura.

Fundacja Historia i Kultura oraz Porozumienie Wydawców Książki Historycznej zapraszają na konferencję prasową XXXI Targów Książki Historycznej 28 listopada (wtorek) 2023 r. o godz. 12.00, Sala Kinowa Zamku Królewskiego w Warszawie – Muzeum. Podczas konferencji poznamy nominowanych do Nagrody Klio 2023.

Nagroda Klio przyznawana jest w czterech kategoriach: autorskiej – za indywidualny wkład autora w popularyzację historii, monografia naukowa – za merytoryczny wkład w poznawanie historii, edytorskiej – dla wydawcy za publikację interesujących serii, cykli oraz varsaviana – za wkład w popularyzację historii Warszawy. Jury 29. edycji Nagrody Klio obradowało w składzie: prof. dr hab. Tomasz Szarota (przewodniczący), prof. dr hab. Jacek Banaszkiewicz, prof. dr hab. Maciej Janowski, prof. dr hab. Jan Kieniewicz, prof. dr hab. Halina Manikowska, red. Marian Turski, red. Tomasz Urzykowski i red. Piotr Dobrołęcki. Jury rozpatrzyło 208 zgłoszonych publikacji wydanych w latach 2022–2023, nadesłanych przez 91 wydawnictw.

 

XXXI edycja Targów Książki Historycznej odbędzie się w dniach 30 listopada – 3 grudnia br. w Arkadach Kubickiego Zamku Królewskiego w Warszawie. Organizatorem Targów jest Fundacja Historia i Kultura, Narodowy Instytut Muzeów, Instytut Pamięci Narodowej oraz Porozumienie Wydawców Książki Historycznej.

Wstęp na Targi jest bezpłatny. Targi będą miejscem popularyzacji literatury historycznej, okazją do spotkań z wydawcami i autorami oraz miejscem udanych zakupów. Tradycyjnie, laureatów Nagrody Klio poznamy podczas uroczystości otwarcia Targów Książki Historycznej, 30 listopada br. (czwartek) o godz. 12:00, Sala Wielka Zamku Królewskiego w Warszawie – Muzeum.

Zapraszamy!

XXXI edycja Targów Książki Historycznej odbędzie się w dniach 30 listopada – 3 grudnia w Arkadach Kubickiego Zamku Królewskiego w Warszawie. Organizatorem Targów jest Fundacja Historia i Kultura, Narodowy Instytut Muzeów, Instytut Pamięci Narodowej oraz Porozumienie Wydawców Książki Historycznej. Wstęp na Targi jest bezpłatny.

Tak jak dotychczas i XXXI edycja Targów będzie miejscem popularyzacji literatury historycznej, okazją do spotkań z wydawcami i autorami oraz miejscem udanych zakupów. Tradycyjnie na Targach poznamy laureatów Nagrody KLIO. Wyłącznym Mecenasem Nagrody KLIO jest Stowarzyszenie Autorów i Wydawców COPYRIGHT Polska. Partnerami Nagrody KLIO w kategorii varsaviana są: Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Fundacja Historia i Kultura.

Zakończyliśmy Targi Książki w Katowicach 2023.

Dziękujemy znakomitym Wydawcom, Autorkom, Autorom, Prowadzącym spotkania, wspaniałej śląskiej Publiczności i wszystkim, którzy przyczynili się do sukcesu tegorocznej edycji. Przez trzy dni Targi, z udziałem blisko 250 wydawców i 200 autorów, odwiedziło ponad 60 tys. osób. To dzięki Wam Targi Książki w Katowicach były fantastyczną ucztą dla wszystkich miłośników książek.

Kłaniamy się naszym Patronom i Partnerom.

Miastem współgospodarzem Targów są Katowice a Gościem Specjalnym – Wolna Białoruś.

Patronat honorowy na Targami: Minister Spraw Zagranicznych, Prezydent Miasta Katowice Marcin Krupa, Marszałek Województwa Śląskiego Jakub Chełstowski.

Patronat merytoryczny: Biblioteka Śląska, Polska Akademia Nauk Oddział w Katowicach, Stowarzyszenie Wydawców Szkół Wyższych.

Patronat: Instytut Książki, Miejska Biblioteka Publiczna w Katowicach, Polskie Towarzystwo Wydawców Książek, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Polska Izba Książki.

Patronat medialny: Radio Katowice, Dziennik Zachodni, naszemiasto.pl, rynek-ksiazki.pl, Biblioteka Analiz, smakksiazki.pl, wydawca.com.pl, Radio Egida.

Mecenat nad wydarzeniem: Stowarzyszenie Autorów ZAiKS i Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca SA.

Zapraszamy na Targi Książki w Katowicach za rok!

Olga Śmiechowicz i Krzysztof Bartnicki byli bohaterami spotkania „Przekładanie tekstu, przekładanie świata” zorganizowanego na Targach Książki w Katowicach przez Bibliotekę Śląską.

Pretekstem do rozmowy były wydanie przekładów, których autorami byli oboje twórcy.

Olga Śmiechowicz jest hellenistką, tłumaczką, teatrolożką. Nakładem Wydawnictwa Biblioteki Śląskiej ukazały się nowego przekładu „Lizystraty” i „Żab” Arystofanesa w jej tłumaczeniu i opracowaniu.

Z kolei Krzysztof Bartnicki to pisarz, tłumacz, słownikarz, laureat Nagrody Literackiej Gdynia i Nagrody „Literatury na Świecie”, który dokonał spopolszczenia „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” Jana Kochanowskiego. Wydawnictwo Biblioteki Śląskiej wydało jego pracę pt. „Garutko sobotniej ropy, czyli Jana Kochanowskiego ‘Pieśni świętojańskiej o Sobótce’ (1586) spopolszczenie w sześć par prawie tekstów”.

Jerzy Jarniewicz, który prowadził spotkanie, podkreślał, jak bardzo przełomowe są dzieła Olgi Śmiechowicz i Krzysztofa Bartnickiego, jak bardzo są twórcze i potrzebne.

– Olga Śmichowicz przełożyła komedię Arystofanesa, co jest wydarzeniem, o którym powinno się w polskiej humanistyce mówić na lewo i prawo, toczyć spory, toczyć awantury, dyskutować, debatować, pisać na okrągło. To dzieło jest ponadgatunkowe i nie daje się podsumować żadną z istniejących etykiet.

Jak tłumaczyła sama autorka: – Mój przekład jest bardzo skonkretyzowany, ta strategia tłumaczeniowa była bardzo konkretnie skalibrowana, jeżeli chodzi o to, jak poprowadzić całość tekstu. „Lizystrata” została bowiem przetłumaczona w kontekście Strajku Kobiet. I to bardzo mocno ustawiło moją optykę patrzenia na oryginał. Wprowadziłam nawiązania do czarnych protestów, do haseł, które były wykorzystywane na transparentach w trakcie manifestacji, ale oczywiście do tego są odpowiednie przypisy, gdzie pokazuję, jak jest w oryginale. Trzeba zaznaczyć, że Arystofanes pisał swój tekst w języku sobie współczesnym potoczystym, językiem ulicy.

Krzysztof Bartnicki swoje dzieło nazwał spopolszczeniem.

– To nie jest przekład, bo odbywa się w ramach tego swojego języka. To przełożenie języka Jana Kochanowskiego na język współczesności. Nie czuję, że jestem w awangardzie. Uważam, że jesteśmy w tyle za Zachodem jeśli chodzi o przekładnie tekstów staroliterackich na nowe media – tłumaczył autor. W jego tekście pojawiają się nawiązania do tekstów raperskich. – Stare teksty kojarzą się z ramotą. U Kochanowskiego pieśni to element zabawowy, obecnie rap kojarzy się z zabawą – wyjaśniał. Spopolszczyłem Kochanowskiego poprzez język rapu, czyli popkulturę.

A Jerzy Jarniewicz dodał: – Literatura nie jest ponadczasowa. Chociażby dlatego, że język się starzeje. Literatura dawna staje się nieczytelna z powodu zmian w świecie. Uważam, te przekłady to niezwykle ważne dzieła. Wy sproblematyzowaliście pojęcie „przekład”. Te książki zapraszają do namysłu, co jest literaturą i przewartościowania czegoś takiego jak kanon literacki. Zajęliście się tekstami kanonicznymi, które cieszą się wyjątkowym społecznym prestiżem.

– Nie tłumaczę po to, żeby zadawalać filologów klasycznych, tylko żeby sprawić, żeby jak najwięcej ludzi sięgało po klasykę, skoro stare przekłady już nie są zbyt atrakcyjne. Literaturę należy łączyć ze współczesnością, żeby do nas przemawiała. Tłumaczę po to, żeby te teksty ciągle żyły. To nie jest wprowadzenie nowego tekstu do polskiej literatury, wówczas nie podjęłabym się przekładu.

– Wiele te książki różni, ale mają też ze sobą wspólnego: to teksty pisane są nie dla oka, ale dla ucha – spuentował Jerzy Jarniewicz. (ET)

„Jak ocalić motyle?” – pod takim hasłem odbyło się spotkanie z prof. Mirosławem Nakoniecznym z Uniwersytetu Śląskiego, autorem opracowań i badań naukowych właśnie na temat motyli. W kręgu jego zainteresowań szczególne miejsce zajmuje jeden gatunek: niepylak apollo.

Motyl ten zagrożony jest wyginięciem. Prof. Nakonieczny prowadził od 1995 roku badania na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. Wówczas populacja niepylaka szacowana była na 20-30 osobników. Udało się sztucznie powiększyć jego liczebność.

Jak wskazała redaktor Katarzyna Głuch-Juszkiewicz z Radia Katowice, która prowadziła spotkanie, współczesne zmiany klimatyczne i związany z nimi zanik bioróżnorodności dotyka wielu gatunków zwierząt i roślin, w tym właśnie motyli.

– Według szacunków badaczy niemieckich biomasa owadów w ciągu 40-50 lat spadła o 70-80 proc. – mówił naukowiec. W Europie Zachodniej są odpowiednie programy przywracania motyli środowisku. Wysiewane są specjalne rośliny, które je przyciągają, które je żywią. Ogranicza się też użycie chemikaliów.

Jak podkreślił, gdyby zniknęły motyle, mogłyby zniknąć również ptaki, które żywią się gąsienicami.

Rozmawiano też o tym, co ludzie mogą zrobić, żeby powtrzymać proces znikania owadów.

Prof. Mirosław Nakonieczny zaangażował się w projekt badań naukowych nad niepylakami w Grand Teton National Park oraz Greater Yellowstone Ecosystem w Stanach Zjednoczonych. Zainicjowała je amerykańska ekolożka prof. Diane Debinski. Projekt finansowany był przez Disney Conservation Fund (Fundusz Ochrony Disneya).

Efektem badań jest publikacja „Wings That Make Waves”, która przedstawia historię niepylaków i pokazuje, jak motyl łączy się z ekosystemami i gatunkami na całym świecie. W powstawaniu anglojęzycznego podręcznika, skierowanego przede wszystkim do nauczycieli oraz uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych, uczestniczyli prof. Mirosław Nakonieczny i dr Andrzej Kędziorski z Wydziału Nauk Przyrodniczych UŚ.

Publikacja zawiera różnorodne materiały interaktywne, grafiki w żywych kolorach oraz filmy. Podręcznik stwarza okazję do zainteresowania młodzieży przyrodą i przekazania cennych informacji związanych z ochroną środowiska w atrakcyjnej formie.

Książkę można bezpłatnie pobrać za pośrednictwem Apple Books. (ET)

O kulisach powstawania bardzo popularnej audycji w Radiu Katowice zatytułowanej „Poczet pisarzy polskich” opowiadali podczas Targów Książki w Katowicach jej twórcy, czyli redaktor Ewa Niewiadomska oraz prof. Ryszard Koziołek, rektor Uniwersytetu Śląskiego.

Dotychczas powstały 33 godziny nagrań po polskich pisarzach i pisarkach, takich jak Leopold Staff, Jerzy Pilch, Wisława Szymborska, Witold Gombrowicz, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Jan Chryzostom Pasek czy Aleksander Fredro.

To, co zaskoczyło prowadzących, to duże zainteresowanie ich opowieściami. Mimo iż audycja nie była emitowana w tzw. prime time, ale w poniedziałkowe wieczory.

– Przy tworzeniu tej audycji towarzyszyła mi przekora, aby dzięki niej chciano czytać lektury omawiane przez nas. Nie musiałem być przy tym panem od polskiego, mogłem sobie pozwolić na oświeceniowe wygłupy – mówił prof. Ryszard Koziołek.

Ten format audycji bardzo się spodobał. Coraz więcej słuchaczy zgłasza się do prowadzących zafascynowanych ich opowieściami.

Autor książki „Czytać, dużo czytać” przyznał, że realizacja „Pocztu” była możliwa za sprawą radia publicznego, które sfinansowało realizację cyklu. – Mimo że w ostatnich latach patrzyliśmy na media publiczne dość krytycznie, to przez determinację niektórych jej przedstawicieli powstawały rzeczy dobre i przynosiły chlubę redakcjom. Takie audycje jak „Poczet” nie są dziś możliwe bez mediów publicznych.  Cykl należy do audycji misyjnych, który mógłby zadowolić kilkuset odbiorców. Powinniśmy pilnować, aby media publiczne troszczyły się o to, co nie trafia do słuchaczy masowych.

Wybitny literaturoznawca mówił też o roli literatury. – Literatura jest czym więcej niż książki, jest sposobem użycia języka. Literatura jest szkołą mówienia. Czytanie jest fenomenalną, pożyteczną lekcją mówienia.

Ewa Niewiadomska dodała: – prof. Ryszard Koziołek zajmuje się odczarowywaniem różnych aspektów literatury.

Odniesiono się także do aktualnej sytuacji na rynku książki: – Ogromnie cieszę się z powrotu do książek mówionych i popularności audiobooków. Cieszę się także, że żadna z wielkich przepowiedni się nie spełniła. Lamentowano, że ludzie nie będą czytać książek, a zwłaszcza książek papierowych. Tymczasem to się nie sprawdziło. Największe zaskoczenie do literatura Young Adult, a zatem czytające nastolatki, które czytają dużo, sięgają po o grube książki. Młodzi ludzie czytają książki papierowe, można dyskutować o złożoności i głębi problemów poruszanych w tych lekturach, ale nie przesadzajmy, my też nie zawsze czytaliśmy tylko mądre książki – mówił prof. Ryszard Koziołek.

Ewa Niewiadomska i prof. Ryszard Koziołek za audycję „Poczet pisarzy polskich” zostali uhonorowani w tym roku nagrodą PIK-owy Laur w kategorii „Najciekawsza prezentacja książki i czytania w mediach audiowizualnych i elektronicznych”. (ET)

„Kryminalny Śląsk” – pod takim tytułem odbyło się spotkanie zorganizowane przez Radio Katowice z udziałem dr Anny Zaczkowskiej, historyk z Muzeum Historii Katowic. Prowadziła je Ewelina Kosałka-Passia, która realizuje audycję z cyklu „Działo się!” na antenie Radia Katowice.

Spotkanie zgromadziło liczną publiczność, którzy z wielką uwagą słuchali opowieści o największych przestępstwach dwudziestolecia międzywojennego.

Dlaczego Śląsk sprzyjał antybohaterom? Jak tłumaczyła dr Anna Zaczkowska, Śląsk w drugiej połowie XIX wieku zamieszkiwała mała liczba ludności. Było tu dużo lasów, mnóstwo małych osad. A w dwudziestoleciu międzywojennym z powodu industrializacji, napływu ludności stał się magnesem dla przestępców z całego kraju, bo w tym tłumie czuli się anonimowo.

Wśród prezentowanych przez obie panie antybohaterów pojawił się „dolnośląski Arsen Lupin”, czyli pierwszy burmistrz Katowic, który okazał się złodziejem. To Louis Diebel. Ukradł 15 tys. talarów. Szukano go z niezwykłym rozmachem. W prasie zagranicznej zamieszczono portret pamięciowy i próbkę pisma. Wyznaczono też nagrodę za jego odnalezienie. I złapano go w Baltimore.

Eliasz i Pistulka to bandyci, który działali na Górnym Śląsku niczym Robin Hood czy Janosik – przynajmniej w przekazach ludowych. Razu pewnego dokonali zuchwałej kradzieży: ukradli sejf, wywieźli go do lasu, tam go otworzyli i zrabowali zgromadzony tam majątek. Zostali złapani i trafili do więzienia.

Śląsk miał też swoją grupę Peaky Blinders z Górnego Śląska na czele z Hanysem Stolorzem z Szopienic. Syn górnika trafił do pruskiego poprawczaka i zszedł na drogę przestępczą. Terroryzował okolicę, był zuchwały, kradł i mordował.

 Kolejna omawiana postać owiana złą sławą to Nikifor Maruszeczko – morderca z Parku Kościuszki. Wielbiciel maskarady i tańców. Był włóczęgą, skazywano go za drobne kradzieże. Potem dokonywał zbrodni w Krakowie, Warszawie i na Górnym Śląsku. Mimo że był poszukiwany przez policję całego kraju, postanowił wziąć udział w balu karnawałowym w Białej. I to go zgubiło. Otrzymał nawet podwójną karę śmierci.

Spotkanie zostawiły pewien niedosyt, prowadzące zachęcały, aby to w książkach poszukiwać ciekawych historii z życia wziętych, które bywają dużo ciekawsze niż sensacyjne filmy. (ET)

O tym, jak wzmocnić nasze dzieci, by lepiej radziły sobie z codziennym stresem w szkole i w domu rozmawiała redaktor Iwona Kwaśny z Radia Katowice z Eweliną Adamczyk, certyfikowaną trenerką uważności dla dzieci i młodzieży.

– Nasze dzieci przede wszystkim potrzebują uwagi – podkreślała Ewelina Adamczyk. – Trzeba ich słuchać uważnie, nie przerywać im, gdy mówią. Być szczerym i autentycznym w kontakcie. Niestety mamy wdrukowane nawykowe reakcje, reagujemy impulsywnie, a to szkodzi relacjom – mówiła ekspertka. Radziła, aby wziąć oddech, zanim się coś odpowie, powiemy coś, co nasuwa się nam natychmiastowo.

Jak zaznaczała, uważność to trening naszego umysłu. Omawiała tajniki mindfullnes wśród dzieci i młodzieży, ale też wśród dorosłych.

Zachęcała do praktyk nieformalnych, jak uważne wypicie wspólnie herbaty, wspólny spacer. To ważne, bo nauka uważności tworzy bezpieczny bufor. Istotne jest także budowanie pozytywnej relacji samemu ze sobą.

 Na koniec spotkania Ewelina Adamczyk poleciła szereg lektur, które pomagają w rozwijaniu uważności. (ET)